Në fushën e fikhut me fjalën medhheb nuk nënkuptojmë individë, por shkollë juridike. Patjetër që mendimi ka lindur prej një individi, por me kalimin e kohës është zgjeruar, duke u kthyer në pasurinë e përbashkët të bashkësisë së gjerë myslimane. Emërtimet e këtyre shkollave me emrat e themeluesve nuk nënkuptojnë sektarizëm, por një konceptim juridik të fesë, i cili herë pas here përditësohet sipas nevojës. Prandaj dhe opinionet juridike të konfirmuara (mufta bih) nuk emërtohen me emra të përveçëm si p.sh., “sipas mendimit të Shafiiut”, por thuhet “sipas Medhhebit Shafii”. Kjo do të thotë që në shkollën juridike shafiite, pasi janë rrahur mendimet e ndryshme nga juristët e mëdhenj, është arritur në një opinion final në lidhje me një çështje të caktuar. Ky nuk është patjetër opinioni i Imam Shafiiut, por është konkluzioni i Shkollës Juridike Shafiite.
Kërkimi i opinionit më të drejtë juridiko-fetar ka lindur që në kohën e Profetit (a.s). Kur i Dërguari i Allahut (s.a.s) dërgoi Muadh b. Xhebelin (r.a) si guvernator në Jemen, e pyeti atë: Kur të të paraqitet një çështje si do ta gjykosh? Ai tha: Me Librin e Allahut. Po nëse nuk e gjen aty zgjidhjen? – pyeti Profeti (a.s). Muadhi (r.a) tha: Sipas Sunetit të Rasulullahut (a.s). Profeti (a.s) vijoi: Po nëse nuk e gjen dot as aty? – Do të bëj ixhtihadin tim por nuk e lë pa zgjidhje, – tha Muadhi (r.a).
“Do të bëj ixhtihadin tim” do të thotë që do të bëj përpjekjen time intelektuale, me tërë njohuritë e mia fetare dhe të përgjithshme për të arritur tek gjykimi i drejtë islam. Shkurt, ixhtihadi është “përpjekja që bën gjykatësi dhe drejtuesi për të marrë vendimin e duhur” (Buhari, I’tisam 13, 21; Muslim, Akdije 15; Ebu Daud, Akdije 11; Tirmidhi, Ahkam 3). Përtej detajeve, në literaturën juridike islame tashmë thuhet që juristi bën ixhtihad, ai që bën ixhtihad quhet muxhtehid dhe opinioni final i muxhtehidit quhet hukm (dispozitë) ose fetva (opinion juridik). Për tu quajtur muxhtehid nevojitet formim dhe aftësi të veçanta, gjë që të bën kompetent për të bërë ixhtihad. Prandaj jo çdokush mund të arrijë të bëhet muxhtehid, pavarësisht se kalon edhe tërë jetën duke studiuar fikh.
Në vijim të hadithit të mësipërm, i kënaqur nga kjo përgjigje, Profeti (a.s) i ra në kraharor Muadhit (r.a) dhe tha: “Falënderimi i takon Allahut, i Cili bëri që i dërguari i të Dërguarit të Allahut të ndajë të njëjtin mendim me të Dërguarin e Allahut (s.a.s), me një punë që e kënaq të Dërguarin të Allahut (s.a.s)” (Ebu Daud, IV/3592; Tirmidhi, II/343). Këtu nisi kërkimi për gjykimin e saktë juridiko-fetar, duke analizuar Kuranin dhe Sunetin, si dhe rreth çështjeve për të cilat s’ka tekst hyjnor. Më e rëndësishmja, i gjithë ky aktivitet kryhet në mungesë të Profetit (s.a.s), sepse Muadhi (r.a) do të gjykonte, do të merrte vendime dhe do t’i zbatonte ato, pa pasur mundësinë që të konsultohet me autoritetin e vetëm, Profetin Muhamed (a.s). Kjo ngjarje tregoi që intelekti njerëzor i individëve kompetentë, mund të arrijë në vendimin e duhur juridiko-fetar, pa harruar faktin që e ka për detyrë ta bëjë dhe ta zbatojë atë.
Dituria në Islam ka patur epoka të ndryshme dhe fusha e fikhut ka arritur pikun e suksesit në shekujt II-III sipas hixhretit. Ky është një proces i natyrshëm dhe i pashmagshëm i zhvillimit të shkencës. Në këto shekuj, disa dijetarë kanë spikatur në fushën e fikhut dhe shumë prej tyre janë kthyer në muxhtehidët e mëdhenj të mbarë myslimanëve. Bëhet fjalë për mbase mbi 80-90 shkolla të tilla juridike. Por me kalimin e kohës shumica e tyre s’ka patur ndjekës dhe nuk i ka rezistuar kohës. Prej tyre, katër medhhebe kanë vijuar të kenë ndjekës dhe t’i përshtaten çdo kohe, duke u përditësuar nga juristët përkatës. Ato janë medhhebet Hanefi, Maliki, Shafii dhe Hanbeli.
Kështu, së pari, medhhebet janë një produkt intelektual, me natyrë dinamike, të testuar ndër shekuj, që kanë provuar se janë të pashmangshëm dhe tepër të nevojshëm. Medhhebet janë rezultat i nevojës dhe jo i divergjencave. Si rrjedhojë, s’mund të mohohet fakti që ekzistojnë dhe që secili prej tyre është në rrugë të drejtë.
Së dyti, qasja e përgjithshme është se çdo mysliman aktualisht e jeton Islamin sipas Kuranit dhe Sunetit. Por ne nuk e mësojmë fenë në mënyrë të drejtpërdrejtë nga tekstet hyjnore, sepse nuk kemi kualifikimin e duhur për të deduktuar vetë dispozitat e nevojshme për përditshmërinë tonë. Prandaj bazohemi tek “ura” lidhëse mes teksteve fetare (Kurani dhe Suneti) dhe mënyrës së praktikimit të tyre (fikhu); një urë e ndërtuar nga “inxhinierët” më kompetentë, që ka parë historia e myslimanëve. Pikërisht, këto janë medhhebet, që e kanë trajtuar dhe evoluuar mendimin juridik në mënyrë sistematike.
Së treti, myslimani i thjeshtë e merr mendimin fetar nga myftiu, pra personi kompetent për fetvanë. Nëse do ta merrte drejtpërdrejtë nga tekstet fetare, atëherë secili prej nesh do të shpikte një fe më vete. Myftiu është autoriteti që lexon burimet e medhhebit dhe i transmeton mendimin juridik myslimanëve të thjeshtë. Duke qenë se është e pamundur që çdokush të deduktojë fetva në mënyrë të drejtpërdrejtë prej Kuranit dhe Sunetit, qoftë ky myfti, edhe ai shfleton veprat e konsoliduara të fikhut, sipas medhhebit që pason. Prandaj medhhebi është praktika e fesë Islame.
Kështu është formuar një sistem i shëndetshëm për të jetuar Islamin në mënyrë të rregullt dhe pa vështirësi të mëdha për të arritur në dispozitat fetare. Kjo nuk do të thotë që tashmë askush nuk lexon tekstet fetare, pra Kuranin dhe Sunetin, sepse ato janë burimet tona referenciale, por nuk ka më nevojë që të shkohet tek to për çështje tashmë të konsoliduara si p.sh., mënyra e faljes së namazit, sa rekate është namazi i drekës, kush e ka detyrim zekatin, etj.
A ka çështje për të cilat juristët detyrohen të kthehen në tekstet hyjnore për të gjetur zgjidhje? Patjetër që ka. Bëhet fjalë për çështjet juridike bashkëkohore, të cilat nuk janë trajtuar më parë. Aty, juristi shkon tek Kurani dhe Suneti, si dhe tek opinionet e juristëve të tjerë në çështje të ngjashme.
Tashmë informacioni është shumë i gjerë. Çdokush prej nesh ka nevojë për mendimin e juristëve kompetentë për ta jetuar Islamin. Historia dëshmon se katër shkollat juridike janë themeluar nga personat më kompetentë dhe me dinamizmin që i karakterizon, janë bërë mjeti më efektiv për të jetuar fenë tonë ndër shekuj.
T’i qëndrosh sa më strikt një medhhebi ka rëndësi, sepse gjykimet fetare janë konkluzion i një mendimi juridik të ndërtuar duke zbatuar rregulla të caktuara të ndërlidhura me njëra-tjetrën. Mendimi juridik hanefi përbëhet nga një tërësi rregullash në harmoni me njëra-tjetrën, të nxjerra prej Kuranit dhe Sunetit, të cilat të orientojnë për të arritur në gjykimin final rreth një çështjeje të caktuar. Po kështu, çdo medhheb ka rregullat e veta të cilat funksionojnë shëndetshëm vetëm nëse zbatohen gjithmonë në tërësi brenda vetes. Prandaj për të thënë që një çështje e zbaton sipas Medhhebit Hanefi dhe një tjetër sipas Medhhebit Hanbeli, duhet të kesh një pretekst me bazë shkencore. Nëse thua që “kjo më duket më e drejtë dhe më e logjikshme” do të thotë që praktikisht po bën si do vetë. Është e vërtetë që ka raste kur aplikohet mendimi i një tjetër medhhebi, por kjo ndodh vetëm në rast se opinioni juridik i medhhebit që pason, nuk jep zgjidhje apo është i pazbatueshëm. Në këto raste, parimisht, aplikohet mendimi më i afërt i një medhhebi tjetër. Por përzgjedhjen duhet ta bëjë përsëri një person kompetent dhe jo çdo mysliman i thjeshtë. Pra kthehemi përsëri te muxhtehidi, dhe në mungesë të tij, te myftiu.
Të eliminosh medhhebin, do të thotë që të eliminosh aspektin praktik të Islamit, që është formësuar nga eksperienca 14 shekullore e myslimanëve. Në një aspekt, do të thotë që të pretendosh se për rreth 12 shekuj e gjysmë myslimanët kanë gabuar duke ndjekur medhhebe të ndryshme. Por njëkohësisht do të thotë që të refuzosh se qenia njerëzore mund të ketë mendime të ndryshme. Kush pretendoi se ka vetëm një mënyrë se si praktikohet feja, sot e kësaj dite janë përçarë dhe ndarë në grupe të ndryshme. Sepse lufta me realitetin është e humbur që në krye. Kjo tregoi që nëse njerëzve nuk u ofron një mendim juridik sistematik, pikërisht atëherë do të lindin qindra e mijëra “medhhebe”, të cilat s’kanë baza të shëndetshme. Ndërkohë që për anën e zbatimit të një mendimi nuk ka më keq se paqartësia, e cila sjell anarki. Prandaj Zahid el-Keutheri ka thënë se jomedhhebizmi është një rrugë që të shpie në afetari.
Por nëse personi ka formimin e nevojshëm, pra njeh Kuranin nga fillimi deri në fund, njeh tërë Sunetin e Profetit (a.s) me transmetime të sakta e të dobëta, njeh interpretimet e sahabëve, njeh metodologjinë e fikhut, njeh interpretimet juridike të juristëve ndër shekuj në mënyrë që të ndajë të drejtën nga e gabuara, atëherë ky person mund ta jetojë Islamin drejtpërdrejt nga Kurani dhe Suneti, sepse është në gradën muxhtehid. Në anën tjetër, nëse ai çalon qoftë tek një prej këtyre, atëherë s’mund të pretendojë panevojshmërinë e ndjekjes së medhhebit. Ndërkohë që thuajse asnjë muxhtehid që ka ardhur pas imamëve të mëdhenj të medhhebeve, nuk ka pretenduar pavarësi prej medhhebit që praktikohej në ambientin ku ai ka jetuar.
Kush nuk e ka formimin e mësipërm, detyrimisht do të ndjekë një person tjetër. Ai “personi tjetër” ose do të jetë dikush që ka një formim fetar të një farë niveli, që jep mësim në xhami apo në internet, ose do të jetë mendimi juridik i pjekur në 12-13 shekuj. Nëse mendon që i fundit është më i sigurt, atëherë do të thotë që po ndjek një medhheb.
Këtu të lëmë edhe një shënim: Pashmangshmëria e opinioneve të ndryshme të bazuara në Kuran dhe Sunet, është një fenomen real i pamohueshëm shumëshekullor, që ka lindur pas Profetit (a.s). Kështu që edhe pretendimi që “Profeti (a.s) s’ka pasur medhheb, prandaj medhhebet nuk lejohen” është pa sens. Çdo gjë lind sipas nevojës dhe në vijueshmërinë e natyrshme të situatave. Bazuar në faktin që një opinion juridik nuk ëshë i gabuar, na deyron që atë ta pranojmë si të saktë. Pikërisht kjo mori opinionesh, është kufizuar në “katër” nëpërmjet medhhebeve.
Si konkluzion, gjithsecili prej nesh pason mendimin e një dijetari, që bazohet në Kuran dhe Sunet. Edhe ata që ndjekin medhhebet, edhe ata që e quajnë veten selefi, përsëri pasojnë opinionin juridik të një dijetari, që në një farë mënyre do të thotë një shkollë juridike. Të këmbëngulësh në luftën kundër medhhebit është si të luftosh me çka pashmangmërisht bën vetë.
